Sahabe Kur’an’ı Nasıl Öğrendi ve Öğretti?

Peygamber (s.a.s.) Efendimiz Kur’ân bilenlere neden değer vermiştir? Sahabe, Kur’an-ı Kerim’i nasıl öğrenmiştir ve nasıl öğretmiştir? Ashâb-ı Kirâm’ın Kur’ân öğrenme ve öğretme seferberliği...

Müslümanlar târih boyunca Kur’ân eğitimine pek büyük bir ehemmiyet vermişlerdir. Zira Allah ve Rasûlü, insanları, bir araya gelerek Kur’ân-ı Kerîm’i okuyup anlamaya teşvik ediyorlardı.[1]

PEYGAMBERİMİZİN KUR’AN BİLENLERE VERDİĞİ DEĞER

Peygamber Efendimiz, Kur’ân’ı iyi bilenlere her yerde kıymet vermiş, onlara dâimâ öncelik tanımıştır. İmam, vâli ve kumandan gibi âmmeyle ilgili bir idârî vazifeli tâyin edeceğinde veya şehidleri defnederken hangisini önce koymak gerektiği sorulduğunda hep Kur’ân’ı daha çok bilenleri tercih etmiştir.[2] Tebük Seferi’ne çıkarken Neccâroğulları’nın sancağını Umâre bin Hazm’a vermişti. Daha sonra Zeyd bin Sabit’i görünce, sancağı Umâre’den alıp ona verdi. Umâre -radıyallâhu anh-:

“−Yâ Rasûlallah! Bana kızdınız mı?” diye sorunca Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem-:

“−Hayır! Vallahi kızmadım! Fakat siz de Kur’ân’ı tercih ediniz! Zeyd, Kur’ân’ı senden daha çok ezberlemiştir. Burnu kesik zenci köle bile olsa, Kur’ân’ı daha çok ezberlemiş olan kimse başkalarına tercih edilir!” buyurdu. Evs ve Hazrec kabilelerine de, sancaklarını Kur’ân’ı daha çok ezberlemiş olan kimselere taşıtmalarını emretti. (Vâkıdî, III, 1003)

SAHABENİN KUR’AN’I ÖĞRENME VE ÖĞRETME GAYRETİ

Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Vedâ Haccı esnâsında:

“−Ey insanlar! İlim sizden alınmadan ve ortadan kaldırılmadan evvel ondan nasîbinizi alınız!” buyurmuştu… Bir bedevî şöyle sordu:

“−Yâ Nebiyyallâh! İlim bizden nasıl kaldırılır? Ellerimizde Mushaf nüshaları mevcut, onu bütün muhtevâsıyla öğrendik, kadınlarımıza, çoluk çocuğumuza ve hizmetçilerimize de öğrettik…” (Ahmed, V, 266; Heysemî, I, 200. Krş. Tirmizi, İlim 5/2653)

Rivâyetin bu kısmı bize, ashâb-ı kirâmın Kur’ân-ı Kerîm’i yazma, öğrenme ve öğretme gayretlerinin ne safhada olduğunu göstermektedir. Bunu şu söz de desteklemektedir:

“Sahâbeden biri evine girdiğinde hanımı ona derhal şu iki suali tevcih ederdi: 1) Bugün Kur’ân’dan kaç âyet nâzil oldu? 2) Allah Rasûlü’nün hadislerinden ne kadar ezberledin?” (Abdülhamîd Keşk, Fî rihâbi’t-tefsîr, I, 26)

Ashâb-ı Suffe’ye muallim tâyin edilen Ubâde bin Sâmit -radıyallâhu anh-, insanlara Kur’ân ve yazı öğrettiğini ifade eder. O ve diğer sahâbîler, dışarıdan gelen insanları evlerinde misâfir eder, onlara ikram ve ihsanlarda bulunur ve Kur’ân-ı Kerîm öğretirlerdi.[3]

Übey bin Kâʻb -radıyallâhu anh- da Medîne-i Münevere’ye gelen heyetlere Kur’ân ve fıkıh öğretirdi. (İbn-i Saʻd, I, 316-317, 345; Vâkıdî, III, 968-969)

Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Hâlid bin Velîd’i bir sefere göndermişti. Hâlid -radıyallâhu anh- oradan Allah Rasûlü’ne yazdığı mektupta, Beni’l-Hâris kabilesini İslâm’a dâvet ettiğini, onların da harp etmeden İslâm’a girdiğini bildirdikten sonra şöyle der:

“Aralarında ikâmet ediyorum, onlara Allah’ın emrettiği şeyleri söylüyor, nehyettiklerinden sakındırıyorum. Allah Rasûlü’nün mektubu gelinceye kadar onlara İslâm’ın esaslarını ve Peygamber -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in Sünnet-i Seniyye’sini öğreteceğim. Ve’s-selâmu aleyke yâ Rasûlallâh!” (Prof. Dr. Muhammed Hamîdullah, el-Vesâiku’s-siyâsiyye, s. 165-166)

Peygamber Efendimiz, kendisine gelip yeni müslüman olan heyet üyelerinin Medine’de bir müddet kalarak Kur’ân-ı Kerîm’i ve dînî esasları öğrenmelerini ve kendi tatbikatını müşâhede ederek İslâm’ı anlamalarını isterdi. Meselâ Abdülkays heyeti geldiği zaman Ensâr’dan, onları misafir etmelerini ve ikramda bulunmalarını istemişti. Bu arada gerekli dini malumatı öğretmelerini, namaz için lüzumlu sûreleri ezberletmelerini tenbihlemişti. Sabahleyin geldiklerinde hâl ve hatırlarını, Ensâr’ın ilgisinden memnun olup olmadıklarını sordu. Onlar da memnuniyetlerini ifade ettiler. Ashâbın gayreti ve Abdülkays’lıların öğrenme azminden son derece memnun kalan Peygamber Efendimiz, onlarla tek tek ilgilenerek ezberledikleri Tahiyyât’ı, Fâtiha’yı, diğer sûreleri ve öğrendikleri sünnetleri bizzat kendisi kontrol etti. (Ahmed, III, 432; IV, 206)

Görüldüğü gibi Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- kendisine gelen heyetlerle çok yakından ilgilenirdi. Geri dönerken de onlardan, burada öğrendikleri şeyleri memleketlerinde öğretmelerini isterdi.[4] Aynı ilgi ve alâka tek başına gelenler için de geçerliydi. Nitekim Umeyr bin Vehb, Medine’ye gelip müslüman olduğunda Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- ashâbına:

“–Kardeşinize dînini iyice anlatınız! Kendisine Kur’ân okuyup öğretiniz!..” buyurmuştu. (İbn-i Hişâm, II, 306-309; Vâkıdî, I, 125-128; Heysemî, VIII, 284-286)

Gece gündüz devamlı Mescid’de kalan Ashâb-ı Suffe, bir taraftan ilim öğrenir, bir taraftan da devamlı çalışarak talebe ve hoca yetiştirirlerdi.

Peygamber Efendimiz ve halîfeleri, İslâm dünyasının muhtelif merkezlerine pek çok âlim sahâbîyi hoca olarak göndermişlerdir. Onlar insanlara Kur’ân’ı ve sünnetleri öğretiyorlardı.[5] Meselâ Mus’ab bin Umeyr -radıyallâhu anh- Medîne’ye muallim olarak gönderildiğinde, insanlara İslâm’ı anlatıyor ve her fırsatta Kur’ân okuyordu.[6] Şam’a gönderilen Ebu’d-Derdâ -radıyallâhu anh- orada uzun süre yaşadı ve çok meşhur bir ilim halkası kurdu. Onun gözetimi altındaki talebelerin sayısı 1600’ü aşıyordu. Talebelerini onar kişilik gruplara ayırdı. Onlara toplu olarak ve grup grup dersler verirdi. Sabah namazını kıldıktan sonra hemen derse başlardı.[7] Benzer metodlar başka sahâbî ve tâbiîn tarafından diğer şehirlerde de tatbik edildi.[8] Ebû Mûsâ el-Eşʻarî -radıyallâhu anh- Basra’da halka ders verirdi. Saflar arasında bir o yana bir bu yana giderdi. Onlara secde âyeti de öğretir ve sonunda tek secde yapardı.[9]

Hz. Ömer -radıyallâhu anh-, Yezit bin Abdullah’ı merkezden uzakta yaşayan bedevîlere Kur’ân öğretmek için gönderdi. Ebû Süfyan’ı da bedevî kabilelere giderek öğrenim derecelerini tespit için müfettiş tayin etti. O, ayrıca Medine’de çocuklara Kur’ân öğretmesi için üç sahabîyi vazifelendirip her birine aylık 15 dirhem maaş bağladı. Yetişkinler de dâhil herkese kolayından en az beşer âyet öğretilmesini emretti.[10]

Bir defasında Hz. Ali -radıyallâhu anh-, Kûfe Mescidi’nden seslerin yükseldiğini duyunca ne olduğunu sordu. Kendisine:

“–Birtakım kişiler Kur’ân okuyor ve öğreniyorlar” denildi. Hz. Ali:

“–Ne mutlu bunlara! Bunlar Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- nezdinde insanların en sevgilileri idi” dedi. (Heysemî, VII, 162)

Tâbiînden Ebû Nadre, şöyle der: “Peygamber Efendimiz’in ashâbı bir araya geldiklerinde ilim (hadîs-i şerîfleri) müzâkere ederler ve Kur’ân’dan bir sûre okurlardı.”[11]

Mücâhid (h. 20-103), İbn-i Ebî Leylâ’nın yalnızca Kur’ân-ı Kerîm’den oluşan ve insanların okumak için bir araya geldiği bir kütüphane kurduğunu bildirmektedir.[12]

İbn-i Mes’ûd -radıyallâhu anh-’in şu sözü bu konuda çok ibretlidir:

“Kendisinden başka ilâh olmayan Allah’a yemîn ederim, Allah’ın kitâbından hiçbir sûre indirilmemiştir ki ben onun nerede nâzil olduğunu bilmeyeyim. Yine Allah’ın kitâbından hiç bir âyet indirilmemiştir ki ben onun kimin hakkında nâzil olduğunu bilmeyeyim. Bir kimsenin Allah’ın kitâbını benden daha iyi bildiğini duysam ve deveyle ona ulaşmak da mümkün olsa, hiç durmaz hemen yola düşerim.”[13] (Buharî, Fedâilu’l-Kurân, 8)

Mühim bir husus da şudur ki, ashâb-ı kirâm, Kur’ân tâlimini büyük bir tâzimle îfâ ederlerdi. Abdullah bin Mes’ûd -radıyallâhu anh- birisine bir âyet okutur (öğretir) ve:

“–Bu âyet, üzerine Güneş’in doğduğu veya yeryüzünde bulunan her şeyden daha hayırlıdır” derdi. Sonra da bu sözünü Kur’ân’ın her âyeti için tekrar ederdi. (Heysemî, VII, 166)

Dipnotlar:

[1] Fâtır, 29; Sâd, 29; Tâhâ, 124-126; Buhârî, Fedâilü’l-Kur’ân, 21; Müslim, Zikir, 38; İbn-i Mâce, Mukaddime, 17. [2] Müslim, Mesâcid, 290, Müsâfirîn, 269; Tirmizî, Fedâilü’l-Kur’ân, 2/2876; Nesâî, Cenâiz, 86, 87, 90, 91; Ahmed, IV, 218; Heysemî, VII, 161; İbn-i Hişâm, IV, 185; İbn-i Sa’d, V, 508. [3] Bkz. Ebû Dâvûd, Büyû, 36/3416; İbn-i Mâce, Ticârât, 8; Ahmed, V, 315, 324; İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-Ğâbe, III, 160. [4] Nesâî, Ezân, 8; Ebû Dâvûd, Ramazan, 9. [5] Dârimî, Sünen, I, 135 (thk. Dahman); İbn-i Sa’d, VI, 7. [6] Bkz. Buhârî, Menâkıbu’l-Ensâr, 46; İbn-i Hişâm, II, 43-46; Ebu Nuaym, Delâil, I, 307; Heysemî, VI, 41. [7] Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, Müessesetü’r-Risâle 1405, II, 344-346. [8] Belazuri, Ensâb, I, 110; Hâkim, II, 240, 300; Firyâbî, Fedâilü’l-Kur’ân, s. 129. Krş. Müslim, Müsâfirîn, 280; İbn-i Abdilberr, el-İstîâb, III, 1173/1907; Hatîb el-Bağdâdî, Târîh, VI, 147/2634; Vekî, Ahbâru’l-Kudât, II, 5, 150; Zehebî, Siyer, XVI, 161. [9] Serahsî, Mebsût, II, 6. [10] Prof. Dr. M. M. el-A‘zami, Kur’an Tarihi, s. 127. [11] Hatîb el-Bağdâdî, el-Fakîh ve’l-mütefakkih, Beyrut 1395, II, 126. [12] İbn-i Sa‘d, IV, 253; İbn-i Ebî Dâvûd, Mesâhif, s. 151. [13] Müslümanlar Kur’ân’ı en doğru bir şekilde öğrenip ezberleme husûsunda gösterdikleri hassâsiyetin bir benzerini Rasûlullah -sallâllâhu aleyhi ve sellem- Efendimiz’in hadîs-i şerîfleri için de göstermişlerdir. Bunu ispat eden birkaç misal şöyledir: Ebû Eyyûb el-Ensârî -radıyallâhu anh- bildiği bir hadîs-i şerîf husûsunda tereddüde düşmüştü. O hadîsi Efendimiz -sallâllâhu aleyhi ve sellem-’den dinleyenlerden sadece Ukbe bin Âmir -radıyallâhu anh- hayatta kalmıştı. Ebû Eyyûb Hazretleri deve sırtında Medîne-i Münevvere’den yola çıkıp dağlar, çöller aşarak Mısır’a geldi. Hz. Ukbe ile karşılaştığında hemen ilk olarak o hadîsi sordu. Hz. Ukbe de hadîsi rivâyet etti. Ebû Eyyûb -radıyallâhu anh- “Tamam” dedi ve hemen devesine atlayıp geri döndü. (Hâkim, Mârifetü ulûmi’l-Hadîs, s. 7-8; İbn-i Abdi’l-Berr, İlim, s. 123) Câbir bin Abdullah v, Abdullah bin Üneys’e bir tek hadîs sormak için tam bir aylık yol yürümüştür. Bir seferinde Medîne’den Şam’a, diğerinde de Mısır’a gitmiştir. (Bkz. Buhârî, İlim, 19; Hâkim, Mârifet, s. 8-9; İbn-i Abdi’l-Berr, İlim, s. 127) Tâbiînin önde gelenlerinden Ebü’l-Âliye şöyle demiştir: “Biz, Basra’da iken Rasûlullah’ın ashabından gelen bazı rivâyetler işitiyorduk. Buna gönlümüz râzı olmuyor, hemen bineğimize atlayıp Medine’ye geliyor ve hadîs-i şerîfi bizzat ashâbın ağzından dinliyorduk.” (Dârimî, Mukaddime, 47/570; Hatib el-Bağdadî, el-Kifâye fî ilmi’r-rivâye, Beyrut 1988, s, 402-403) Saîd bin Müseyyeb de şöyle demiştir: “Sadece bir hadis öğrenmek için gece gündüz uzun yolculuklar yapıyordum.” (İbn-i Kesîr, el-Bidâye, IX, 106) Ömer bin Abdilaziz, Medine vâlisi Ebû Bekir bin Hazm’a şöyle yazmıştır: “Bak, araştır ve Peygamber Efendimiz’in hadîs-i şerîflerinden ne varsa hepsini yaz! Zira ben, ilmin kaybolmasından ve ulemanın gitmesinden korkuyorum.” Bu faaliyette Peygamber Efendimiz’in hadislerinden başka bir şey kabul edilmiyordu. Âlimler ilmi yaymalı ve herkese açık ilim halkaları teşkil etmeli ki bilmeyenler de böylece öğrenebilsin. Zira ilim, gizli kalmazsa yok olmaz. (Buhârî, İlim, 34) Halîfe bu emri diğer bölgelere de göndermiştir. (Ebû Nuaym, Târîhu Isbahân, Beyrut 1410, I, 366; Aynî, Umdetü’l-Kârî, II, 129)