Muhayyerlik ne demektir? Kısaca anlamı nedir?

Sözlükte "bir işi yapıp yapmamakta serbestlik" anlamına gelen muhayyerlik, bir fıkıh terimi olarak, tarafların kendi anlaşmaları üzerine veya akdin kendisinden kaynaklanan sebeplerle, bazı akitlerin bağlayıcı olmayıp taraflardan birisi için seçim hakkının verilmesini ifade etmektedir.

Bazı akitlerin tabiatı ve yapısı gereği taraflardan birini veya ikisini de bağlamaz, bazı akitler ise muhayyerlik sebebiyle bağlayıcı olmaz. Vekalet, şirket, vedia, ariyet ve hibede akitler iki taraf için de bağlayıcı değildir. Akitlerde tarafları bağlamayan sebeplerden biri de muhayyerliklerdir. Muhayyerliklerden bazıları şunlardır:

Şart muhayyerliği; akit esnasında veya akitten sonra tarafların anlaşmasıyla, tarafların veya birinin akdi kabul veya feshetme hususunda muhayyer kılınmasına denir. Şart muhayyerliği için akdin fesih kabul eden türden olması gerekir; bu nedenle nikâh akdinde şart muhayyerliği söz konusu değildir. Muhayyerlik müddeti içinde, muhayyer olan taraf akdi feshedebileceği gibi kabul de edebilir. Süre sona erdiği halde, bir görüş belirtmemişse akit kurulmuş kabul edilir.

Tayin muhayyerliği; birbirinden farklı değerlerdeki malları gösterip fiyatlarını belirledikten sonra, satın alanın bir müddet düşünüp dilediğini almasıdır. Bu muhayyerliğin akit esnasında belirtilmesi ve malların fiyatlarının ayrı ayrı zikredilmiş olması gerekir. Muhayyerlik süresi dolunca, muhayyer olan tarafın alacağını belirlemesi gerekir. Seçimini yapınca akit kesinleşir ve iki taraf için de bağlayıcı olur.

Görme muhayyerliği; bir kimsenin görmediği bir malı alması halinde, malı görünceye kadar akitle bağlı olmayıp bozma yetkisinin bulunmasıdır. Malı görünce, akdi dilerse kabul eder, dilerse reddeder. Malı görünce, akdi feshetmezse, akit bağlayıcı hale gelir.

Kusurlu çıkma muhayyerliği; herhangi bir şart bulunmaksızın yapılan satım akdinde, satılan malın eski bir kusurunun ortaya çıkması halinde, satın alan muhayyerdir, dilerse reddeder ve dilerse konuşulan fiyat üzerinden kabul eder; yoksa malı alıkoyup da kusuruna karşılık bedelinden kesinti yapamaz.

Kusurlu çıkma muhayyerliği, feshi kabil olan akitlerde geçerlidir. Kusurlu çıkma muhayyerliğinin muteber olması için dört şartın bulunması gerekir; a) kusurun malın değerini düşürmesi, b) kusurun akit, yahut teslimden önceye ait olması, c) alanın, gerek akit anında ve gerekse teslim alırken kusuru görmemiş olması, d) kusursuzluk sözleşmesi yapılmamış olması gerekir.

Vasıf muhayyerliği; akit anında belirlenen veya akitten istenilen bir vasfın kaybolması nedeniyle müşterinin akdi bozma muhayyerliğidir. Şöyle ki; bir kişi bol süt vermek üzere bir ineği satın alsa ve fakat ineğin bol süt vermediği ortaya çıksa alıcı muhayyerdir; dilerse akdi fesheder, dilerse konuşulan fiyat üzerinden malı alır.

Muhayyerliğin sabit olması için, şart koşulan vasfın meşru olması, âdeten istenilen bir vasıf olması, bu vasfın sınırlanması tartışmaya götürecek şekilde belirsiz veya tartışmaya götürecek mahiyette bulunmaması gerekir.

İfa etmemekten kaynaklanan muhayyerlik (nakd muhayyerliği); şart muhayyerliğinin bir bölümü olarak kabul edilmiştir. Şöyle ki, belirli bir zamana kadar borcun ifa edilmemesi halinde akdin sona erdirilmesi şartıyla akdin kurulmasında bu muhayyerlik söz konusudur. Hıyar-ı nakd ile şart muhayyerliği arasındaki en önemli fark, şart muhayyerliğinde asıl olan bağlayıcılıktır, müddet dolduğunda akit otomatik olarak yürürlüğe girer, halbuki nakd muhayyerliğinde bunun aksidir.

Gabn muhayyerliği; taraflardan birinin diğerini, sözlü olarak veya fiili olarak aldatması halinde, aldanana verilen bir muhayyerliktir. Aldatma, fiyatta olabileceği gibi, bir vasıfta da olabilir. Tarafların bu muhayyerlikten istifade edebilmesi için, aldatmanın gabn-ı fahiş derecesine ulaşması gerekir.

Hıyanet muhayyerliği; maliyeti söylenerek yapılan akitlerde söz konusudur. Malın, belirli bir fiyata malolduğunu söyleyerek, buna belirli oranda kâr koymak, maliyetine veya maliyetinden ucuza satılma şeklinde yapılan emanet alış verişlerinde maliyetini fazla göstermesi halinde, bunun ortaya çıkması üzerine, müşteri muhayyer olur, dilerse belirlenen bedeliyle akdi kabul eder, dilerse akdi bozar. Fakat maliyetine satışlarda, fiyattan indirim de yapabilir.

Kaynak: Diyanet

İslam ve İhsan