Nefsin Özellikleri ve Faaliyetleri
Her insan, yeryüzüne hem üstün özelliklerle hem de süflî vasıflarla gelir. Ondan beklenen, süflî ve nefsânî arzularını sınırlaması, yani “nefsini tezkiye etmesi”dir. Nefs temizlendikten sonra işin ikinci aşaması başlar, o da “kalbin tasfiyesi”… Kalpteki dünyevî, nefsânî, şeytânî bağlılık ve muhabbetler yok edilir ve insan duygu ve düşüncelerinin merkezi olan kalp, Allâh’ın muhabbetine tahsis edilir.
Nefs, insanın var olmak ve varlığını devam ettirmek için gerekli özelliklerin merkezidir. Açlık, susuzluk, uykusuzluk vb. maddî ihtiyaçların yanında sevmek, sevilmek, bağlanmak vs. gibi mânevî/psikolojik ihtiyaçlar da nefs tarafından organize edilir.
İnsanın aç kaldığı zaman bir şeyler yemesini emreden nefsi, o bedenin canlı kalmasını hedefler. Ancak bu açlığı bastırmak için her türlü yolun meşrû görülmesi, midenin dolduğu hâlde gözün doymaması; nefsin terbiye edilmediğinin işaretleridir. Nefsin bu şekildeki menfî emirlerine gözü kapalı bir şekilde itaat eden insan, onun bir nevî kölesi hâline gelir.
NEFİS DOYAR MI?
Nefs, doymak bilmeyen hırs ve iştihâsı sebebiyle insanı uçurumlardan yuvarlamaya hazır bir binek gibidir. O yüzden hayat boyunca, nefsin tabiî ihtiyaçlarını meşrû dâire içinde karşılamaya özen göstermeli ve dizginlerin kontrolünü hiçbir zaman bırakmamalıdır. Çünkü bir anlık bir gaflet hâli, bazen insanın uçurumdan yuvarlanıp parça parça olmasına yeter de artar bile…
Rabbimiz, Kur’ân-ı Kerîm’de şöyle buyurmaktadır:
“Nefse ve ona birtakım kabiliyetler verene, sonra da ona iyilik ve kötülükleri ilham edene yemin ederim ki; nefsini kötülüklerden arındıran kurtuluşa ermiştir. Onu kötülüklere gömen de ziyan etmiştir.” (eş-Şems, 7-10)
NEFSİMİZLE İMTİHANIMIZ
O hâlde nefiste birtakım iyi ve kötü hasletlerin bulunması, ilâhî murad ve imtihan sebebidir. Bu imtihanla insanların nasıl mücadele edeceği, nefsinin tuzağına düşüp düşmeyeceği de insanın karakter ve başarısını ortaya koyacaktır. Elbette mükâfat ve ceza büyük olduğu için imtihan da kolay değildir. Bu yüzden nefsiyle girdiği imtihanda başarılı olanların sayısı da oldukça azdır.
“Andolsun ki insanı Biz yarattık ve nefsinin kendisine fısıldadıklarını biliriz. Biz ona şah damarından daha yakınız.” (Kâf, 16) buyuran Rabbimiz, insanın nefsiyle mücadelesinde onu yalnız başına bırakmamıştır. Gerek vicdan, akıl, irade vb. dâhilî güçlerle; gerekse peygamber göndermek, kitap indirmek, içinde ve dışında kendi âyetlerini göstermek, sâlih ve sâdık kimselerin mevcudiyeti sûretiyle hâricî vâsıtalarla insana hep yardımcı olmuştur.
Ancak bütün bu yardımcı unsurların yanında, insanın kalbini ve zihnini çelen “aldatıcı”, “süslü” ve “câzibeli” engeller de vardır. İşte bunların başında “nefs” gelir. Nefs, insanın içinde var olan, ondan gibi görünen, ama aslında hep onun aleyhine çalışan gizli ve sinsi bir düşmandır. İnsan, nefsi tanıdığı, onun tuzaklarından kendisini koruduğu nisbette yücelir ve şerefli mevkiine erişir. Aksi hâlde, nefsinin oyuncağı hâline gelen insan da “aşağıların aşağısına doğru” sürüklenir.
NEFSİMİZE KARŞI BİZİ UYANIK TUTAN VASITALAR
İnsanı, nefsine karşı uyanık tutan en önemli vâsıtalar, îman, takvâ, sâlih amel, ibadet ve duâdır. Bu nîmetlerden mahrum kalan insan, nefsinin isteklerine râm olur ve Allah Teâlâ’dan uzak düşmeye başlar.
Nefs; tembelliği, atâleti sever. İnsanı gevşekliğe meylettirir. Mal sahibi olmayı, bunu biriktirmeyi, hırsı, tamahı, cimriliği özendirir. Âyet-i kerîmede şöyle buyrulmuştur:
“…Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.” (el-Haşr, 9)
Gurur, kibir, kendini büyük görme, insanları istihkâr; nefsin tuzaklarındandır. Bencillik, menfaatperestlik, sadece kendisini düşünmek, uzak ve ulaşılmaz emeller peşinde koşmak, nefsin en önemli özellikleridir.
NEFSİN KÖTÜ ARZULARINDAN UZAKLAŞTIRILMIŞ KİMSELER
İşte nefsin bu ve benzeri özelliklerini bilip onunla çetin bir mücadeleyi göze alan kimseler, bütün insanların Allâh’ın huzûrunda toplandığı o gün huzur içinde olurlar. Rabbimiz, kıyamet gününün o dehşetli manzarasını şöyle tasvir eder:
“O gün, herkes gelip kendi canını kurtarmak için uğraşır ve herkese yaptığının karşılığı eksiksiz ödenir. Onlara aslâ zulmedilmez!” (en-Nahl, 111)
“O gün, kimsenin kimseye hiçbir fayda sağlamayacağı bir gündür. O gün buyruk, yalnız Allâh’ındır.” (el-İnfitâr, 19)
“İnsanın yapıp ettiklerini hatırlayacağı gün… Ve görene Cehennem açık bir şekilde gösterilmiştir. Artık kim azmışsa ve dünya hayatını âhirete tercih etmişse, şüphesiz Cehennem (onun için) tek barınaktır. Rabbinin makamından korkan ve nefsini kötü arzulardan uzaklaştırmış kimse için ise… Şüphesiz Cennet (onun) yegâne barınağıdır.” (en-Nâziat, 35-41)
Kaynak: Nurten Selma Çevikoğlu, Şebnem Dergisi, Sayı: 160