İslam’da Hibe (Bağış) Nedir?
Bağış (hibe) ne demektir? Bağışın şartları nelerdir? Bağışın hükmü nedir? Bağıştan dönmeye engel olan sebepler nelerdir? İslam hukukunda hibe...
Hibe, “bir mala başkasını karşılıksız sahip kılmak” demektir.
Hibe, diğer sözleşmeler gibi icap ve kabul ile gerçekleşir, hibeyi, hibe edilen kişinin almasıyla da tamamlanır.
İcap, bir kimseye “şu malı sana hibe ettim” demek, kabul de o kimsenin “kabul ettim” sözüdür.
Hibede “bağışladım, hibe ettim, hediye ettim” sözleri icap olduğu gibi, bir kimsenin eşine bir süs eşyası verip “al takın” yahut “al kullan” sözleri de karşılıksız sahip kılmaya delalet eden bağış anlamındadır. Eşin bunu kabul etmesiyle bağış sözleşmesi gerçekleşmiş olur.
Bağış, insanlar arasında sevginin artmasına sebep olması bakımından çok güzel bir yardımlaşmadır.
Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
“Birbirinize hediye verin ki aranızdaki sevgi artsın.” (Buhârî, Edebü’l-müfred.)
Hibe edilen bir malı, hiçbir şey söylemeden almak, kabul sayılır.
Bağışın Şartları
Bağış Yapanda Bulunması Gerekli Şartlar
Bağış yapanın akıllı ve ergen olması şarttır.
Çocuk ile delinin yaptığı bağış sahih değildir.
Bunun gibi çocuğa ait olan bir malı babasının bağış yapması da caiz değildir.
Bağış Yapılan Malda Bulunması Gerekli Şartlar
- Mal, bağış yapıldığı anda mevcut olmalıdır.
Bir ağacın ileride olacak meyvesini, bir ineğin doğacak yavrusunu bağış yapmak —henüz mevcut olmayan bir şeyi bağış yapmak olacağı için— sahih değildir.
- Bağış yapılan mal, dinen haram bir mal olmamalıdır.
Bu itibarla leş, kan, domuz ve şarap bağış yapılmaz. Çünkü bunlar dinde değeri olan mallar değildir.
- Bağış yapılan mal, onu bağış yapana ait olmalıdır.
Başkasına ait olan bir malı, onun izni olmadan bağış yapmak caiz değildir.
- Bağış yapılan şey teslim alınmış olmalıdır. Bağışın tamamlanmış olması için bu şarttır. Çünkü bağış yapılmış olan mal, teslim alınmadan kendisine bağış yapılan kimsenin malı olmaz.
Bağışın Hükmü
Bağışın hükmü, bağış yapılan mal, karşılıksız olarak kendisine bağışlananın malı olur.
Bağıştan Dönmek
Yapılan bağıştan dönülebilir. Bu caizdir, ancak mekruhtur, çirkin bir davranıştır. Çünkü Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
“Bağışından dönen, kusmuğuna dönen gibidir.” (Müslim, “Hibât”, 2.)
Şafii ve Hanbelilere göre —babanın çocuğuna yaptığı bağış hariç— bağıştan dönmek helal değildir. Peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:
“Çocuğuna bir şey bağış yapan baba hariç, kişinin yaptığı bağıştan dönmesi helal değildir.” (Tirmizî, “Buyû’”, 62, İbn Mace, “Hibe”, 2.)
Bağıştan Dönmeye Engel Olan Sebepler
- Bağış yapılan malda, bağışlanan kimse tarafından kıymetini artırıcı bir değişikliğin yapılmış olması.
Bağış yapılan binaya bağış yapılan tarafından ilave yapılmış olması gibi.
- Bağış yapılan malı, kendisine bağış yapılan kişi teslim aldıktan sonra taraflardan birinin ölmüş olması.
- Bağış yapılan malın, herhangi bir sebeple bağış yapılan kimsenin mülkiyetinden çıkmış olması.
Bağış yapılan malın bağış yapılan tarafından satılmış olması gibi.
- Bağış yapılan malın yok olması.
- Karının kocasına ve kocanın da karısına bağışta bulunması.
- Kendi soyundan gelen akrabalarına bağışta bulunulması.
- Bir şeye karşılık bağışta bulunulması.
Ölünceye kadar bakmak üzere malını bağış yapmak gibi.
İşte bu sayılan sebepler, bağıştan dönmeye engel olur.
Babanın Çocuklarına Bağış Yapması
Bir kimse başkalarına bağış yapabileceği gibi kendi çocuklarına da bağışta bulunabilir.
Bir babanın çocuklarına bağışta bulunurken eşitliğe riayet etmesinin müstehab, farklı bağışta bulunmasının ise mekruh olduğunda İslam âlimlerinin çoğunluğu arasında görüş ayrılığı yoktur.
Ashabdan Nu’mân b. Beşîr (ra.) şöyle demiştir:
“Babam bana bağışta bulundu. Annem Revâha kızı Amre babama,
—Sen bu bağışa Peygamberimizi şahit tutmadıkça inanmam, dedi. Bunun üzerine Beşir Peygamberimize (s.a.v.) geldi ve
—Ey Allah’ın Resulü, ben eşim Revâha kızı Amre’den olan oğluma bir bağış yaptım. Fakat Amre, bana sizi şahit tutmamı istedi, dedi. Peygamberimiz (s.a.v.),
—Nu’mân’a yaptığın gibi diğer çocuklarına da bağışta bulundun mu, diye sordu. Beşir,
—Hayır, bulunmadım, dedi. Bunun üzerine Peygamberimiz (s.a.v.),
—Allah’tan korkunuz da çocuklarınız arasında adalet ediniz, buyurdu.
Nu’man diyor ki babam Peygamberimizin yanından döndü ve bağışını geri aldı.” (Buhârî, “Hibe, 13, Müslim, “Hibât”, 3.)
Çocuklardan bir veya birkaçına farklı bağışta bulunmak sahih ise de mekruhtur. Bu, çocukların babalarına olan saygılarını azaltır ve kardeşler arasında kırgınlıkların hatta düşmanlık duygularının meydana gelmesine sebep olur.
Ancak, farklı bağışın meşru bir gerekçesi olursa, mesela, farklı bağış yapılan çocuğun körlük, felçlik ve kötürümlük gibi çalışmasına engel bir hâli bulunursa, buna diğerlerinden farklı bağışta bulunmakta herhangi bir sakınca olmaz.
Kaynak: İslam İlmihali, Diyanet